Asli ve Feri Zilyetlik

• Zilyet, bir sınırlı ayni hak veya bir kişisel hakkın kurulmasını ya da kullanılmasını sağlamak için şeyi başkasına teslim ederse bunların ikisi de zilyet olur. Bir şeyde malik sıfatıyla zilyet olan asli, diğeri fer’i zilyettir (MK m. 974). Örneğin, ev sahibi asli, kiracı fer’i zilyettir.

• Her aslî zilyet aynı zamanda malik sıfatıyla zilyettir, ancak her malik sıfatıyla zilyet aslî zilyet değildir. Aslî zilyetliğin doğabilmesi için fer’i zilyetliğin olması gerekir. Fer’i zilyetlik yoksa bu durumda sadece malik sıfatıyla zilyetlik vardır. Örneğin bir kişi sahibi olduğu arabasını kendisi kullanıyorsa malik sıfatıyla zilyettir. Bu arabayı üçüncü bir kişiye kiraya verir ve teslim ederse hem malik sıfatıyla zilyet hem de aslî zilyet sıfatına sahip olur.

     Dolaylı ve Dolaysız Zilyetlik

• Bir şeyde fiilî hâkimiyetini doğrudan doğruya sürdüren kimse dolaysız, başka bir kişi aracılığı ile sürdüren kimse ise dolaylı zilyettir (MK m. 975). Örneğin, ev sahibi dolaylı, kiracı ise dolaysız zilyettir. Dolaylı zilyet de dolaysız zilyet gibi zilyetliğe ilişkin koruma imkanlarından istifade eder.

• Fer’i zilyedin eşyayı bir üçüncü kişiye bırakması durumunda üç tane zilyet söz konusu olur. Örneğin, kiracı eşyayı bir üçüncü şahsa bırakmışsa ikinci kiracı fer’i – dolaysız; birinci kiracı fer’i – dolaylı; malik ise asli – dolaylı zilyet olacaktır.

• Aslî ve dolaylı zilyedin zilyetliği, dolaysız zilyet kendisini tanıdığı sürece devam eder. Dolaysız zilyedin arkadaki kişileri tanımaması ve kendisini malik olarak nitelendirmesi durumunda tek zilyet hâline dönüşür. Örneğin, ben arabamı bir arkadaşa kullanması için verdim. Ben aslî – dolaylı, arkadaş ise fer’i – dolaysız zilyet olur. Eğer o arkadaş, bu araba artık benim, iade etmeyeceğim derse benim zilyetliğimi sona erdirmiş olur.

     Hakka Dayanan – Hakka Dayanmayan Zilyetlik

• Hukuka uygun olarak kurulan zilyetlik hakka dayanan; hukukun izin vermediği şekilde tesis edilen zilyetlik ise hakka dayanmayan zilyetlik olarak tanımlanır. Örneğin, hırsızın zilyetliği hakka dayanmayan haksız zilyetliktir.

• Haksız zilyedin bu durumu kendisinden sonraki kişileri de etkiler. Bu nedenle onlar da haksız zilyet olarak nitelendirilirler. Örneğim, çaldığım kalemi arkadaşıma satsam, bu durumda, ben de, arkadaşım da haksız zilyettir.

     TEK BAŞINA – BİRLİKTE ZİLYETLİK

• Bir eşya üzerinde birden fazla kişi aynı anda ve aynı sıfatla zilyetlik icra ediyor ise birlikte zilyetlik; eşya üzerinde bir kişinin zilyetliğine ise tek başına zilyetlik denir. Örnek olarak, bir kişinin evde tek başına oturması tek başına, üç arkadaşın evde birlikte oturmaları ise birlikte zilyetliktir.

• Birlikte zilyetlik, el birliği hâlinde birlikte zilyetlik ve paylı birlikte zilyetlik olmak üzere ikiye ayrılır. Birden fazla kişinin bir eşya üzerindeki fiilî hâkimiyeti ancak hep beraber hareket etmek suretiyle kullanabilmeleri el birliği (iştirak) hâlinde birlikte zilyetliktir. Bu nedenle zilyetlikten doğan hakları tek başlarına kullanamazlar, hepsi birlikte kullanmak zorundadır.

• Birden fazla kişinin bir eşya üzerindeki fiilî hâkimiyeti tek başlarına da hareket ettiklerinde kullanabilmeleri ise paylı (müşterek) birlikte zilyetliktir. Bu zilyetlikte, kişi sayısı kadar zilyetlik vardır. Bu anlamda her biri emin sıfatıyla zilyet olarak değerlendirilir. Zilyetliğe ilişkin koruma imkânlarından tek başlarına istifade edebildikleri gibi zilyetlik karineleri de bunlar için söz konusudur. Zilyetliğe bir saldırı olduğunda her biri tek başına dava açabilir. Ayrıca, paylı birlikte zilyetlerden birisi kendisini tek malik gibi gösterip eşyayı üçüncü bir kişiye satar ise satın alan kişi iyi niyetli olması halinde eşyayı teslim aldığı an malik sıfatını kazanır.

      Zilyet Yardımcılığı 

• Bir eşyayı zilyetlik iradesiyle değil de, başkasına bir hizmet görmek amacıyla fiili hakimiyetinde bulunduran kimse zilyet yardımcısıdır. Bu durumda hizmeti görülen kişi dolaysız zilyetliğini muhafaza etmektedir. Hizmetçinin ütü üzerindeki, aşçının mutfak malzemeleri üzerindeki fiili hakimiyetleri zilyetlik olarak değil zilyet yardımcılığı olarak nitelendirilir. Hizmeti görülen kişi ne derse bu kişiler onu yaparlar.

• Zilyetlik iradesine sahip olmayan, sadece fiilî hâkimiyeti hizmetini gördüğü kişi için sürdüren zilyet yardımcısı, zilyet olarak değerlendirilmez. Bu nedenle, zilyetliğe dayalı karinelerden istifade edemez. Ayrıca, zilyetliğin korunması yollarına da müracaat edemez. Bu nedenle hizmetçi ütüyü üçüncü bir kişiye satarsa hırsızlık suçunu işlemiş olur. Aynı şekilde, hizmetçinin elindeki ütüyü bir kişi gaspetmeye çalıştığında bu kişiye karşı kuvvet kullanamaz; ancak BK’da düzenlenen genel meşru müdafaa hükümlerinden yararlanma hakkı saklıdır.

     Başkası İçin Zilyetlik

• Dolaysız zilyet, kendisine veren kişi için eşyayı elinde tutuyor, bu iradeyle fiilî tasarrufta bulunuyorsa o, sadece başkası için zilyettir. Temsilcinin, nakliyecinin ve emanetçinin zilyetliği başkası için zilyetlik olarak nitelendirilir.

• Emin sıfatıyla zilyet olarak değerlendirilen başkası için zilyet, şeyi başka bir kişiye sattığı zaman alan üçüncü kişi iyi niyetli ise şeyi teslim aldığı anda malik sıfatını kazanır. Ayrıca başkası için zilyedin koruma imkanlarından istifade etmesi de mümkündür.